Print this page
-->

Azerice

Azerice, Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan dili ya da Azerbaycanca, Türk dillerinin Oğuz grubu içerisindedir ve Türk halklarından biri olan Azerbaycan Türklerinin ana dilidir. Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesine en yakın olan dildir. En çok konuşucusu İran Azerbaycanında bulunan Azerice, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.[7] Rusya Federasyonu'nun özerk Dağıstan Cumhuriyeti'nde ise resmî dillerden biridir.

Konuşulan Alan

Azerice, Azerbaycan'da 9.600.000[8], İran'da ise 12-18 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericeye benzer. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır[9] illerinde konuşulur.
Ağızları

Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:

    Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
    Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
    Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
    Güney ağzı — Nahçıvan, Ordubad, Erivan ağızları

Ağızlar birbirinden fonetik özelliklerine göre ayrılırlar.
Tarih

Tarihî seyir içersinde de Türkçeye en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesi de Türkiye Türkçesi gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerice yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir.[10]
Oğuzca

Türk dili, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi[11] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge Türkçesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.[12]

11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasi Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır.[13] Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.
Batı ve Doğu Kollarının Açılması

Azerbaycan ve Osmanlı Türkçeleri arasında, daha çok şivede kalan ayrılıkların sebeplerini Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk şivelerinin, özellikle Kıpçak unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca izlerinde aramak lazımdır. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, kelime başındaki b - m, kelime içindeki ķ - ġ - ħ, ilk hecedeki e - i, kelime başındaki t - d ile akuzatif ve bazı fiil çekimleri etrafında toplanmıştır.[14]
Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli
Batı Oğuz Kolu
(b-, -ķ, e-, t-)     Doğu Oğuz Kolu
(m-, -ħ, i-, d-)     Anlam
ben     mən     “Ben kişi zamiri”
biŋ     min     “1000 sayısı”
baķ-     baħ - (bax)     “Bakmak”
tarla     tarla     “Tarla”
orduyı     ordunu     “Orduyu”

Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.[15] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz ağzı, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.[14]
Yazı dili

Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu. Mesela kapı kelimesi Hazar’dan batısından

19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan’ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri’nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.[16] Azerbaycan Türkçesi veya Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerbaycan dili resmiyet kazandı.
Sesbilim
Ünsüzler
Standart Azericede ünsüzler     Çift dudak     Labio-
dental     Diş     Diş yuvası     Post-
alveolar     Palatal     Velar     Gırtlak
Patlayıcı ve
yarı kapantılı     p     b         t     d         ʧ     ʤ     c     ɟ     k     ɡ     
Geniz     m         n                     
Sürtünmeli         f     v     s     z         ʃ     ʒ         x     ɣ     h
Approximants                 l         j         
Taps                 ɾ                 
Ünlüler

Standart Azerice ünlüler
Azeri vowel chart.png
Alfabe
İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış Mirza Mehemmed Tağı Kumri (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı
Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar
Arap Asıllı Alfabe
(-1929[17])
İran     Latin Asıllı Alfabe
(1929–1939)
Azerbaycan SSC     Kiril Asıllı Alfabe
(1939–1991)
Azerbaycan SSC     Latin Asıllı Alfabe
(1992- )
Azerbaycan Cumhuriyeti
ا,آ     A a     А а     A a
ﺏ     B b     Б б     B b
ﺝ     Ç ç     Ҹ ҹ     C c
چ     C c     Ч ч     Ç ç
ﺩ     D d     Д д     D d
      E e     Е е     E e
ﻉ ,(کسره)     Ə ə     Ә ә     Ə ə
ﻑ     F f     Ф ф     F f
گ     G g     Ҝ ҝ     G g
ﻍ     Ƣ ƣ     Ғ ғ     Ğ ğ
ﺡ,ﻩ     H h     Һ һ     H h
ﺥ     X x     Х х     X x
      Ь ь     Ы ы     I ı
ی     I i     И и     İ i
ژ     Ƶ ƶ     Ж ж     J j
ﻙ     K k     К к     K k
ﻕ     Q q     Г г     Q q
ﻝ     L l     Л л     L l
ﻡ     M m     М м     M m
ﻥ     N n     Н н     N n
ﻭ     O o     О о     O o
      Ɵ ɵ     Ө ө     Ö ö
پ     P p     П п     P p
ﺭ     R r     Р р     R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ     S s     С с     S s
ﺵ     Ş ş     Ш ш     Ş ş
ﺕ,ﻁ     T t     Т т     T t
ﻭ     U u     У у     U u
ﻭ     Y y     Ү ү     Ü ü
ﻭ     V v     В в     V v
ی     J j     Ј ј     Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ     Z z     З з     Z z

Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk Alfabesi ile başlasa da[18], Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.

Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da, 20. asrın evveline kadar bu alfabeden Azerbaycan muhitinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azerbaycan tarihinin, edebiyatının kıymetli eserleri kaleme alınmıştır.

Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren Latin kaynaklı alfabeye geçilmiştir.

İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.
Ayrıca bakınız

    Oğuz grubu
    Azeriler
    Azerice (İran dili)
    Azerice Vikipedi

Kaynakça

    ^ "Azerbaijani, North". Ethnologue. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
    ^ "Azerbaijani, South". Ethnologue. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
    ^ "Azerbaijani, North". Joshua Project. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
    ^ "Azerbaijani, South". Joshua Project. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
    ^ "Azerbaijani (Azeri)". UNESCO. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
    ^ (Rusça) Конституция Республики Дагестан, Глава 1, Статья 11
    ^ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Maddə 21. Dövlət dili
    ^ Kuzey Azerice Azerbaijani, North Speaking Peoples, Joshua Project
    ^ http://www.yesiligdir.com/content/view/21/30/
    ^ Erdem,KONUR,"Azerbaycan Türkçesinin Fonetik Özellikleri",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
    ^ Türkoloji kullanımında esas Batı Türkçesi, Türkçenin Miladın öncesine ait “Lir” kolunu belirtmek için de kullanılır. Burada MS. 13. yüzyılda Hazar Denizi’nin batısında gelişen dil bölgesi için bu tabir kullanılmıştır. Bkz: Agop Dilaçar, Batı Türkçesi, TDK Belleten, Ankara, 1953, s. 73
    ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15
    ^ Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir, 2005, s. 472
    ^ a b Prof. Dr. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul, 2002, s. 15-17
    ^ Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1994, s. VII
    ^ Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Azeri Edebiyatları Araştırmaları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1994, s. 35
    ^ Azerbaycan Cumhuriyeti için son tarihtir. Kuzeyde 1929 yılından itibaren bu alfabe kullanımdan kalkmıştır.
    ^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XXVII

Dış bağlantılar
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Güney Azerice Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Azerice Vikihaber deneme projesi bulunmaktadır.
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Azerice
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara     Vikisözlük'te tanımlar
Vikikitap'ta ara     Vikikitap'ta kitaplar

    Türk Lehçeleri Sözlüğü TDK - TC.Kültür ve Turizm Bakanlığı - Ahmet Yesevi Üniversitesi
    Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü
    Azerice<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi)
    Learn Azerbaijani, the easiest-to-learn Turkic dialect (videolu)
    Türkçe-Azerice sözlüğü
    Azerice-İngilizce, İngilizce-Azerice, Rusça-Azerice, Azerice-Rusça sözlük
    İngilizce-Azerice, Almanca-Azerice, Fransızca-Azerice, Rusça-Azerice sözlük
    İran'daki Azeri Türkleri - Video

Dil Bilimi

    A language of Azerbaijan